Trauma (en herstel)

Trauma (en herstel)

Vandaag even een blog over een andere boeg. Niet verhalend van het ‘oude psychiatrische ziekenhuis’, maar wel over hoe een oude psychiatrische-verpleegkundige tegen ‘trauma’ aan kijkt. Een onderwerp wat mij zeer na aan het hart ligt.

Eerst even uitleggen waarom. Ik heb mijn loopbaan in de sector ‘zorg en welzijn’ gecombineerd met een carrière bij de brandweer. Dit precies in een tijd waarin ‘opvang en nazorg’ gelukkig wat meer aandacht kreeg. Een voor mij ideale combinatie daar méér mee te doen en daarop gerichte studie te volgen. Studies die mij veel geleerd hebben, maar die mij vooral ook tot het inzicht hebben gebracht dat er bijna geen éénduidige opvatting over ‘trauma’ (en wat daarna komt) bestaat.

Alleen al het definiëren van een ‘traumatische gebeurtenis’ is ondoenlijk. In mijn voordrachten en lessen die ik onder andere geef bij brandweer, in de gezondheidszorg en elders, vat ik ‘een traumatische gebeurtenis’ dan ook maar simpelweg samen met ‘dát wat door iemand als traumatisch wordt ervaren’. En volgens mij kan het ook niet anders. Wat voor de één een peulenschilletje is, is voor de ander een drama. En wat voor de een nú nog een peulenschilletje is, is over een paar maanden misschien tóch een drama. Je weet het niet vooraf.

Onderzoek naar wat we later ‘PTSS’ zouden gaan noemen (de ‘post’ = ‘na’ / traumatische-stress-stoornis, ofwel dát wat er met je gebeurt na een traumatische gebeurtenis) is al van jaren her. Reeds kort na de eerste wereldoorlog werd er opgetekend dat soldaten dingen hadden beleefd die hen ‘voor het leven veranderd hadden’. Termen als ‘shock’ of ‘shell-shock’ waren toen nieuw.

Dit roept meteen alweer een vraag op: bestaat er een soort ‘rangorde van heftigheid’ van wat je kan beleven? Daar gaan we weer… het kan nooit door een ander worden voorgeschreven hoe jij je moet voelen na een gebeurtenis. Daarbij geldt ook een ander fenomeen: een PTSS of daarop gelijkende aandoening kan, als deze niet herkend wordt (n de persoon) of erkend wordt (door de ander) intern voortwoekeren en tot allerlei narigheid leiden. Ik moet daarbij vooral denken aan Indië-veteranen. Jongens, geboren in 1926, 1927 of 1928, die, nog geen twintig jaar oud, verplicht werden een vrijheidsstrijd elders in te dammen. Bij terugkomst was men –onderhand- anders gaan denken over deze missies en daarom was het devies vaak: ‘kop houden, aan het werk gaan en het er nooit meer over hebben’. Dit uitstervende ras (de jongste is nu 90….) heeft laten zien dat pas jaren later (vaak in de ‘rust’ van de pensionering) zich de beelden en herinneringen uit die periode zich pijnlijk opdrongen.

Gaan we dan naar de DSM en vinken we het ‘rijtje’ symptomen af wat PTSS omschrijft, dan kom je natuurlijk wel tot een aantal validerende symptomen die de diagnose PTSS rechtvaardigen.

Een belangrijk fenomeen daarbij is ook te erkennen dat ‘langdurige en multipele’ schokkende gebeurtenissen ook (en nadrukkelijk) tot PTSS kunnen leiden. Denk daarbij aan langdurig en/of meermalig (seksueel-) misbruik; denk aan kindermishandeling etc. Dat gaat je, om maar even een understatement te gebruiken, niet in de koude kleren zitten.

Toen ik voor mijn studie HBO-Psychologie aan de SPSO te Utrecht mijn scriptie mocht maken, ging het natuurlijk ook over dit onderwerp. Ik trok een parallel tussen PTSS en burnout, en zag daarin eigenlijk dezelfde verschijnselen. Dezelfde symptomen. Werd van ‘burnout’ gesteld dat dit een gevolg was van langdurige overbelasting en uitputting (veelal werkgerelateerd) en PTSS een gevolg was van een of meer schokkende gebeurtenissen; die vergelijking was niet mis te verstaan. En dit, vervolgens, leidde bij mij tot de overtuiging dat hetzelfde ‘psychologische mechanisme’ aan de orde is: een of meer schokkende gebeurtenissen doen –ongeveer- hetzelfde met je als langdurige (psychische-) overbelasting in het werk. Ik kijk daarbij vooral naar dienstverlenende en zorgende beroepen. Die vakken waarin ‘je zelf je eigen gereedschap bent’. Je brengt jezelf in als persoon in een dienende, zorgende werkrelatie. Je bindt je aan mensen (‘je geliefde verzorgingshuisbewoner’, ‘die bijzondere patiënt’) en je wordt geconfronteerd met dood, verderf, verdriet, verwonding, narigheid. Ja, het ‘hoort bij het vak’ hoor ik je al roepen. Dat vond men bij de brandweer ook lange tijd: een verminkt lijf zo nu en dan hoort er nu eenmaal bij… en misschien ís dat ook zo; maar dat betekent nog niet automatisch dat je ‘er maar tegen moet kunnen’ of, nog belangrijker, je geen aanspraak maakt op de nodige hulp en opvang.

Want dat dat belangrijk is, wordt onderhand gelukkig wel erkend! ‘Hoe’, daar verschillen de meningen nogal eens over (en ook daarover ontwikkelen zich steeds weer nieuwe inzichten) maar dat het kil, verdrietig en eenzaam is als je ALLEEN met je ervaringen moet blijven zitten, dat is wel duidelijk!

Op dit moment is de algemene opvatting dat er ‘tijd, sfeer en ruimte’ gecreëerd moet worden voor het individu om zich geborgen te voelen en zich uit te kunnen en mogen spreken over dat wat hem/haar is overkomen. Een simpele zin, waar een heel verhaal achter schuil gaat. Zeker in de huidige ontwikkelingen (in zorgland) waar werkdruk en tijdsdruk weer hand in hand gaan.

Het creëren van een goede sfeer is wat ánders dan iedereen die iets heeft meegemaakt ‘opvang op te dringen’ en ‘te verplichten tot praten’. Die tijd is er ook geweest, maar dat is inmiddels wel achterhaald. Het ‘moeten praten’ is zelfs een contra-indicatie; omdat de psyche van een mens verdraaid goed weet wanneer het veiliger en fijner is om je  even ‘af te sluiten’ voor je eigen ellende. Ofwel: niks moet, alles mag.

En dan is het goed dat je om je heen mensen hebt die er een beetje kaas van gegeten hebben. Zodat ze je kunnen geruststellen. Erkenning kunnen uitspreken. Goed kunnen luisteren. Niet jouw verhaal ‘overdekken’ met hun eigen ervaringen. Niet met jóuw ellende aan de haal gaan. Er zijn, óók als je boos bent. Of heel verdrietig. Of vol vertwijfeling.

Daarbij is het óók goed als mensen om je heen wat verstand van zaken hebben, zodat ze het herkennen als je anders bent dan voorheen. Veel meer alert. Of verdrietig. Of in de war. Of moe. Of als je het op een zuipen zet (wat je voorheen nooit deed), of als je boos wordt op mensen waar je eigenlijk van houdt. Goed als er dan mensen om je heen zijn die die signaleringsrol kunnen vervullen en tijdig aan de bel kunnen trekken. Jóuw bel, als eerste, door gewoon open de vraag te stellen of je misschien wat hulp of aandacht nodig hebt.

Na de ‘schrale’ visie op opvang en nazorg (tot vijftien jaar terug) bij met name hulpverleningsdiensten is er volgens mij in de eerste periode daarna wat ‘over-exposure’ geweest. BOT-teams, ‘moeten’ praten, ‘opvangsessies’, hoe ver kon je gaan. Totdat er –geleidelijk- een situatie is gecreëerd zoals hiervoor beschreven. ‘Er zijn’ als opvangende collega, ‘er mogen zijn’ als hulpvragende collega. In die zin denk ik dat het op dit moment bij de brandweer- en ambulancediensten beter is geregeld dan in de sector zorg- en welzijn! Nee, dan denk ik niet, daar ben ik van overtuigd.

Een aparte loot aan deze stam is de politie. Ik heb meerdere malen contact gezocht met de korpsleiding van de landelijke politie; iedere keer als er weer een bericht in de media verscheen over ‘hoog ziekteverzuim’ en (vooral) een hoog ‘onbekend en langdurig verzuim’. De politie heeft mij (meermalen) in niet mis te verstane bewoordingen gezegd  ‘bij ons is het prima geregeld’ met daarbij de (soms gezegde, soms ongezegde-) toevoeging ‘en waar bemoei je je mee’; ik heb het dáár maar opgegeven. Maar tot op de dag van vandaag hoor ik tamelijk verontrustende berichten (op individueel niveau) dat het bij de politie wat betreft opvang- en nazorg nog niet zo heel best gesteld is.

En onderhand ontwikkelen we door rondom dit thema. Betrekkelijk nieuw (twee/drie jaar) is aandacht voor het thema ‘veerkracht’. Dit laat zich onder andere uitleggen als de ‘natuurlijke veerkracht / weerbaarheid van het individu’ (wij mensen kúnnen nu eenmaal veel aan!) maar veerkracht wordt vooral als een ‘werkwoord’ uitgelegd; en ik geloof daar heel stellig in!

Hiermee bedoel ik dat je als individu je veerkracht kunt ‘aanwenden’ om er zoveel mogelijk (zelf en met hulp) aan te doen om je schokkende belevenissen te kunnen verwerken. En hiermee bedoel ik dan letterlijk ‘alles doen wat goed voor je is’. En dan hebben we het dus niet meer alleen over ‘praten’ en over ‘geborgenheid zoeken’, maar ook over ‘rust’, ‘sport’, ‘goede voeding’, ‘afzweren slechte gewoontes’, ‘soms rigoureuze keuzes maken’… ofwel WERKEN aan je herstel. De regie weer pakken. Dóen wat goed voor je is mét alle mogelijke hulp.

Hulp in de zin van ‘behandeling’ is er, juist in geval van PTSS, wel degelijk. Om er nog maar een afkorting in te gooien: EMDR is bij uitstek dé methode om af te rekenen met de psychische gevolgen van een traumatische gebeurtenis. Maar ook hier geldt, naar mijn opvatting, dat EMDR nauwelijks kan werken als je niet zélf ook aan de slag gaat. Je kunt EMDR-en tot je een ons weegt, maar als jij je blijft verstoppen in een donker hol met een fles jenever en zonder lichaamsbeweging schiet je ook niet erg op.

Ten onrechte overigens wordt EMDR als een ‘modern kunstje’ gezien. Zowel door criticasters (‘dit kan zo niet werken’) als door mensen die er wél heil in zien. Het is geen ‘trucje’. Het is een degelijk behandelprotocol met goede gesprekstechnieken als vereiste gecombineerd met de ‘bilaterale stimulatie’ (de oogbeweging of de geluidjes) en EMDR kan dan ook niet ‘zomaar’ worden toegepast. (Maar daar schrijf ik in een later blog nog wel eens over!)

Hoe dan ook: traumatische ellende zal er altijd zijn. Niemand kan een leven lang voor ‘schok’ of ‘verdriet’ behoed worden. Ook ‘gewone pijnlijke gebeurtenissen’ gaan voorkomen (overlijden familie, wát dan ook…) wat niet meteen betekent dat daar een PTSS op ‘hoort’ te volgen! Nee, ondanks het feit dat het moeilijk is ‘trauma’ te definiëren, hebben we het mijns inziens nog wel echt over ‘externe schokkende gebeurtenissen’ gerelateerd aan pijn, dood, verminking, etc.

Een kernwoord waar het vaak om draait is ‘machteloosheid’. Het besef dat er dingen gebeuren (of kunnen gebeuren) waar je voorheen geen rekening mee hield maar je nú ineens confronteren met de eindigheid van je eigen bestaan en het besef dat het ‘leven niet zo veilig is als het tot nu toe leek’. En laten we wel wezen: dat ís ook een bijna onverdraagbare gedachte! Daar moeten we mee leren omgaan….