Stop Gaslighting – responderen versus reageren

Stop Gaslighting door grenzen te stellen.

Hoe stop je Gaslighting? Het antwoord hierop is makkelijker gezegd dan gedaan. Het hele idee van Gaslighting is nog niet zo eenvoudig. Tot je gaat oefenen met stoppen van misschien wel de belangrijkste voedingsbodem voor Gaslighting: reageren.

Reageren  op gaslighting is menselijk

Het lijkt zo makkelijk, even tot tien tellen voordat je antwoord geeft. Maar helaas komt dit vaak alleen voor in de ideale situatie waarbij twee mensen op gelijkwaardig niveau met elkaar een conversatie hebben. De één zegt iets en de ander wacht rustig af tot de ander is uitgepraat. Helaas speelt ons leven zich niet altijd af in ideale situaties. We ervaren allemaal dagelijks stress omdat we tientallen ballen in de lucht moeten houden. Als dan ook nog iemand onze plannen in de weg staat kan er snel irritatie ontstaan. Iemand rijdt niet snel genoeg door bij het stoplicht, we krijgen ons werk niet op tijd af, de buren maken weer eens lawaai. Als we allemaal in zo’n ideale situatie zouden leven, zonder stress, hoeft irritatie niet te escaleren tot erger.

Kortom, het is heel menselijk dat we wel eens een kort lontje hebben. Als iemand dan ook nog eens opzettelijk een reactie uitlokt, is het heel moeilijk om niet meteen te reageren. En juist dat reageren is waar de Gaslighter op uit is. Wat is ook alweer Gaslighting?

Gaslighting is een manipulatietechniek waarbij iemand met slechte bedoelingen uit is op jouw reactie zodat hij jou onderuit kan halen.

Leren responderen

Reageren is menselijk en zonder oefening ook wat we dagelijks doen. Een veel elegantere oplossing van een reactie of antwoord geven in een situatie of gesprek, is responderen. Dit klinkt chique, maar wat is het precies? En hoe kun je met responderen een ruzie voorkomen?

In het Engels betekent antwoord geven: To respond. Een antwoord is een Response. Een reactie is een Reaction. Het woord Response lijkt veel op het woord Responsability. En dit vertaald is Verantwoordelijkheid. Je neemt als het ware verantwoordelijkheid voor de manier waarop jij reageert op iemand die een ruzie uitlokt.

Dit klinkt natuurlijk nog steeds makkelijker gezegd dan gedaan. Maar laten we eerst kijken naar wat je ermee opschiet als je een andere manier van reageren kiest. Wanneer je verantwoordelijkheid neemt voor de manier waarop jij iets terugzegt, of doet.

Mijn reactie is mijn verantwoordelijkheid

Het is voor mij niet mogelijk om te bepalen wat de ander tegen mij zegt. Iemand kan in een slechte bui zijn, niet lekker in zijn vel zitten of erger. Als iemand er voor kiest om dat op mij af te reageren, is dat, hoe naar dat ook klinkt, nog steeds zijn of haar keuze. Het is aan die ander wat hij tegen mij zegt. Het is echter aan mij hoe ik daarmee omga. Voor de ander kan ik niet instaan, maar ik kan wel mijn eigen respons bepalen. En juist hierin zit mijn vrijheid én mijn mogelijkheid om een situatie te veranderen.

Bijvoorbeeld: de groenteboer op de hoek heeft vanmorgen ruzie gehad met zijn vrouw. Om 8.30 opent hij zijn winkel en ik stap als eerste klant binnen. De groenteboer is nog woest op zijn vrouw, ziet een vrouw binnenkomen en begint met zijn prei en selderij te smijten. Hij snauwt kortaf en luid: WAT MOET JE? Nu kan ik een aantal dingen doen en denken:

1. Oh jee, ik ben vast te vroeg binnengekomen en ik zal maar snel iets uitzoeken en afrekenen. Wegwezen denk je.
2. Je raakt geïrriteerd. Wat denkt hij wel? We hebben allemaal een zwaar leven dus niet zo zeuren zeg je. Geef me nu andijvie, daar heb ik recht op!
3. Je haalt even rustig adem en realiseert je dat dit onmogelijk iets met jou te maken kan hebben en vertelt op kalme toon wat je nodig hebt.

Elke reactie en elke manier waarop jij iets terug zegt is een vrije keuze. En elke manier nodigt uit tot verdere escalatie of tot een de-escalatie. Doordat je de ander geen tegengas geeft kun je toch invloed uitoefenen op een gesprek.

Maar wat is dan Gaslighting?

Het voorbeeld van de groenteboer is redelijk onschuldig. De beste man zal mogelijk nog een paar uur mopperen en dan is het voorbij. Als iemand echt niet goed in zijn vel zit, en daarbij niet kan uitstaan dat jij wel gelukkig bent, komt er gemeenheid om de hoek kijken. Gaslighting is een gemeen trucje van iemand die er juist op uit is om een reactie bij jou uit te lokken. Het is een soort één-tweetje in een gesprek. Het probleem is dat het vaak zo subtiel is dat je niet doorhebt wat er gebeurt. Voor je het weet reageer je weer. En juist met die reactie, heeft de Gaslighter jou te pakken. Au!

Een voorbeeld van manipulatie:

Jou baas (een notoire Gaslighter) wil dat je wat vaker onbetaald doorwerkt na sluitingstijd. In eerdere drukkere periodes heb je dit gedaan, uit liefde voor de zaak. Maar het begint een beetje aan je te knagen dat dit gewoonte is geworden. Er zijn immers geen afspraken gemaakt over de beloning van het overwerken. De baas spreekt jou aan op jouw goede hart voor de zaak:

“Beste Karen, er moeten vandaag écht nog wat orders uit want de klant in Appelscha belt hier al weken over, ik zou het zo sneu vinden als ze weer niets hebben deze week”.

Wat lees je in deze zin?

1. De baas doet aanspraak op Karens eerder vertoonde hart voor de zaak, je kunt immers een klant niet laten stikken.
2. Er is haast geboden, door de deadline dwingt de baas Karen iets meer dan zonder deadline.
3. Er zit een beschuldiging in, heel subtiel, maar ‘belt hier al weken over’ houdt in dat er iemand niet op tijd is

Karen is moe en wil naar huis. Ze werkt al vaker over en ze komt nu in conflict met zichzelf. Ze kan op een aantal manieren antwoord geven aan haar baas:

1. “Oh ik doe het nog wel even, dan is het maar gedaan.”
   In dit geval vermijdt Karen een conflict, ze doet het maar snel, dan is ze er van af. Maar hierbij moet ze zichzelf ondermijnen en ze loopt het risico dat de baas haar niet meer zo aardig vind.
2. “Nou ik stond net op het punt om naar huis te gaan, kan het niet morgen”?
   Met dit antwoord geeft Karen nog een opening aan haar baas. Ze vraagt immers of het anders kan, maar met een vraag kun je elk antwoord terug verwachten.
3. “Theo, je hebt gelijk, het is inderdaad heel druk. Morgen zijn zij als eerste aan de beurt”.
   Hoewel dit al de goede richting op gaat trapt Karen ook al een beetje in de val door een oplossing te bedenken.
4. “Theo ik zie dat je een capaciteitsprobleem hebt”, Karen trekt haar jas aan en zegt vriendelijk gedag.
   Hiermee loopt Karen het risico dat de baas haar niet meer aardig vind, maar omdat ze vriendelijk blijft én haar eigen grens bewaakt (dat van vrijwillig overwerken) is de kans groot dat de baas andere manieren bedenkt om zijn probleem op te lossen.

Als manipulatie Gaslighting wordt

Bovenstaand voorbeeld is nog relatief onschuldig. Karen kan leren om slimmer antwoord te geven en de baas kan leren om niet teveel druk op zijn werknemers te leggen. En daarmee zijn probleem op een andere manier of zelf op te lossen. Is de baas echter niet gediend van Karen’s antwoord en wil hij eigenlijk van haar af, maar is te beroerd om dat uit te spreken, dan kan hij een gemenere manier van manipulatie toepassen. Namelijk die van Gaslighting.

Als je bovenstaand voorbeeld weer leest en je dan indenkt dat de baas gemeen is. Hij wil de goeie lieve baas blijven zijn en van Karen het probleem maken zodat zijn gezicht gespaard blijft. Hij zal haar weer dezelfde vraag stellen:

“Beste Karen, er moeten vandaag écht nog wat orders uit want de klant in Appelscha belt hier al weken over, ik zou het zo sneu vinden als ze weer niets hebben deze week”.

Karen kan nog steeds op de bovenstaande 4 manieren reageren. Als Karen echter emotioneel getriggerd wordt (het zit haar namelijk al maanden dwars dat ze onbetaald moet overwerken), of als ze op dat moment moe is, of omdat ze niet weet hoe ze kan responderen, dan is de kans groot dat ze gaat reageren. Dat kan er bijvoorbeeld zo uitzien:

1. “Je vraagt het altijd aan dezelfde, vraag het eens aan Joost, die doet nooit wat”
2. “Kun je niet zien dat ik al maanden gratis overwerk?”

Met een afwerende reactie van Karen, wordt de baas gevoed. Hij heeft nu de mogelijkheid om zijn onbeschoftheid (want dat is eigenlijk wat er speelt, hij gaat over grenzen van zijn werknemer) op Karen te verhalen. Als de baas Gaslight, dan zou zijn antwoord er zo kunnen uitzien:

1. “Je reageert nu heel overspannen, ik maak morgen een afspraak voor je bij de bedrijfsarts”
   Karen gaat nu ernstig aan zichzelf twijfelen, bedrijfsarts? Ben ik dan ziek?
2. “Je schuift ook altijd de verantwoordelijkheid op je collega’s, Joost doet al genoeg voor de zaak”
   De baas projecteert niet alleen zijn eigen gebrek aan verantwoordelijkheid op Karen, hij vergelijkt haar ook met een collega, waardoor ze zich schuldig kan gaan voelen
3. “Je laat me weer in de steek, ik sta er weer helemaal alleen voor met jou”
   De baas doet een beroep op Karen’s empathie.

Gaslighting is zo een één-tweetje. Er wordt eerst een reactie uitgelokt, en vervolgens wordt die reactie gebruikt om iemand tegen zichzelf op te zetten. In een volgend blog laat ik zien hoe je kunt leren om niet te reageren. Hier zijn heel veel manieren voor, meer dan je wellicht denkt! Als je die oefent, zul je zien dat je steeds minder vatbaar wordt voor Gaslighting.

Door Elza van Swietsen